Najważniejszym patogenem i jednocześnie sprawcą najgroźniejszej choroby większości roślin jagodowych – szarej pleśni – jest B. cinerea (stadium konidialne Botryotinia fuckeliana). Patogen w sprzyjających warunkach pogodowych atakuje kwiaty, w następstwie owoce, w przypadku niektórych roślin – także pędy. Warto co roku przemyśleć strategię zwalczania patogenu od początku narastającego zagrożenia, czyli od początku kwitnienia aż po zbiory owoców, aby zebrać możliwie jak najwyższy plon owoców bezpiecznych dla zdrowia konsumentów.

Szara pleśń – objawy choroby

Choroba objawia się w postaci brunatnych, gnilnych plam, lokalnej zgorzeli i nekroz, występują one przede wszystkim na kwiatach i owocach w różnej fazie ich rozwoju, ale też na szypułkach kwiatowych, rzadziej na liściach i ogonkach liściowych. Z porażonych kwiatów grzyb często przerasta do szypułki, a następnie do szypuły i powoduje zamieranie całych kwiatostanów. W przypadku porażenia działek kielicha i dna kwiatowego rozwijający się owoc jest zdeformowany, brunatnieje i gnije. Zgniliźnie może ulec w pełni rozwinięty owoc — najczęściej rozpoczyna się ona w miejscu zetknięcia się z owocem porażonym. W miejscu infekcji tkanka staje się jasnobrązowa, lekko się zapada, ale nie ulega rozkładowi. Owoce zielone w wyniku porażenia często zasychają, natomiast na dojrzałych pojawia się biała, puszysta grzybnia oraz szary, pylący nalot trzonków konidialnych z obficie wytwarzanymi zarodnikami konidialnymi. Do masowego gnicia owoców może dochodzić także podczas transportu i przechowywania, zwłaszcza nieschłodzonych owoców, gdyż panująca wtedy wysoka wilgotność sprzyja gwałtownemu rozwojowi sprawcy choroby. Bardzo często owoce gniją podczas handlu.

Warunki sprzyjające rozwojowi B. cinerea – sprawcy szarej pleśni

Warunki sprzyjające rozwojowi patogenu B. cinerea to lata ciepłe i wilgotne – wilgotność względna utrzymująca się w obrębie roślin powyżej 90% oraz temperatura powyżej 15°C, przy czym optimum dla infekcji to 18–25°C. Parametry takie występują często pod osłonami oraz przy wysokich opadach w okresie kwitnienia i dojrzewania owoców w uprawie polowej. W takich warunkach rozwój patogenu może znacznie ograniczać plon i jego jakość. Dla uzyskania wysokich plonów co roku wymagane jest prowadzenie bardzo przemyślanej strategii ochrony chemicznej, od początku kwitnienia, gdy rozwiniętych jest ok. 10% kwiatów do jego końca, a także w okresie między zbiorami owoców – aby zapobiec gniciu owoców w okresie sprzedaży. Jest to trudne zadanie, gdyż fungicydy mają karencję, a zatem należy powstrzymać się od zbioru owoców przez czas określony w etykiecie każdego ze stosowanych środków.

Metody ochrony sprawdzone za granicą

Biologiczne zwalczanie sprawcy szarej pleśni, grzyba B. cinerea, jest możliwe przy użyciu ekstraktów roślinnych lub czynników biokontroli (czyli BCA – skrót od ang. Biological Control Agents) i stało się dostępną dla wielu producentów alternatywą dla chemicznej ochrony. Pomaga w dużym stopniu zapobiegać powstaniu zjawiska odporności krzyżowej sprawcy choroby na stosowane substancje czynne fungicydów. W literaturze* można znaleźć szereg informacji na temat skutecznego ograniczania choroby po zastosowaniu ekstraktów roślinnych, na przykład ekstraktu z cynamonu, ekstraktu z goździków i olejków eterycznych ajwain. Różne inne produkty zawierające BCA stosowane do zwalczania szarej pleśni truskawki pochodzą z grzybów, bakterii i promieniowców i charakteryzują się różnymi sposobami działania, w tym indukują odporność, stanowią konkurencję o składniki odżywcze, produkują bioaktywne metabolity, czy są pasożytami B. cinerea.

Antagonistyczne grzyby i bakterie w zwalczaniu szarej pleśni

Obecnie Trichoderma i drożdże są głównymi grzybami antagonistycznymi stosowanym i w komercyjnie dostępnych produktach do zwalczania szarej pleśni. Badania szklarniowe wykazały, że antagonistyczne grzyby Trichoderma koningii (T21) mogą zmniejszyć nasilenie szarej pleśni o 56%. Szczep drożdży Hanseniaspora uvarum odgrywa ważną rolę w biologicznej ochronie przed szarą pleśnią truskawki poprzez hamowanie kiełkowania konidiów i wzrostu strzępek B. cinerea, a jednocześnie jego metabolity wtórne wykazują również działanie przeciwgrzybowe na B. cinerea. Niektóre antagonistyczne bakterie Bacillus mogą również skutecznie zwalczać szarą pleśń truskawek. W testach były w ostatnich latach takie jak Bacillus cereus, Bacillus subtilis (dostępny komercyjnie), Bacillus licheniformis, a także Paenibacillus polymyxa. Promieniowce stosowane do zwalczania szarej pleśni truskawki były szeroko wykorzystywane ze względu na ich zdolność do wytwarzania metabolitów wtórnych, które są aktywne przeciwko B. cinerea.

Inne badania sugerują, że wszystkie testowane szczepy Aureobasidium pululans znacznie hamowały wzrost grzybni P. cactorum i B. cinerea. Ponadto, wstępne zastosowanie A. pullulans lub jednoczesne zastosowanie z odpowiednimi patogenami zwiększyło ochronę przed zgnilizną korzeni i szarą pleśnią w uprawach szklarniowych truskawki. Wyniki te pokazują, że rozszerzona ochrona biologiczna przy użyciu A. pullulans ma ogromny potencjał w zwalczaniu patogenów, a tym samym zmniejsza zależność od fungicydów w produkcji truskawek.

W programie ochrony truskawki

Według klasyfikacji FRAC (Fungicide Resistance Action Committee) fungicydy polecane do zwalczania sprawcy szarej pleśni zawierają substancje czynne należą do kilku grup chemicznych o różnym mechanizmie działania, m.in. są to:

• strobiluryny na liście FRAC zaliczane są do grup C3: QoI (ang. quinone outside inhibitors). Preparaty strobilurynowe hamują oddychanie mitochondrialne komórek grzybów poprzez wiązanie się do koenzymu ubichinonu w cytochromie b i c1 (kompleks enzymów III). Blokuje to transport elektronów między cytochromem b i cytochromem c1, prowadząc do niedoboru energii w komórkach poprzez zmniejszenie produkcji ATP;
• fungicydy SDHI (ang. succinate dehydrogenase inhibitor) zaliczane są do fungicydów grupy C2: oddziałujących na kompleks dehydrogenazy bursztynianowej w łańcuchu oddechowym (kompleks II), w miejscu wiązania ubichinonu. W wyniku zakłócenia transportu elektronów zostaje zahamowane oddychanie mitochondrialne. Stosowanie preparatów z grupy SDHI na dużą skalę zwiększa ryzyko występowania genetycznie uwarunkowanej odporności. Według organizacji FRAC, ryzyko występowania odporności na fungicydy SDHI jest na poziomie średnim lub wysokim;
• bezimidazolowe i tiofanaty znajdują się w klasie B1: związków zaburzających tworzenie ß-tubuliny podczas mitozy (MBC – ang. methyl benzimidazole carbamate). Celem ataku benzimidazoli i tiofanatów w komórce grzybów jest pojedyncze miejsce w podjednostce β-tubuliny. Mutacja w jednym punkcie genu kodującym β-tubulinę prowadząca do substytucji aminokwasu w pozycji 198 (Glu198Ala) powoduje utratę możliwości wiązania fungicydu do podjednostek β-tubuliny, czego konsekwencją jest duża odporność patogenów na te fungicydy.

Ze względu na możliwość wystąpienia form grzyba odpornych na substancje aktywne tych środków, należy bezwzględnie przestrzegać zasad przemiennego stosowania substancji czynnych i ograniczyć liczbę zabiegów w sezonie preparatami należącymi do tej samej grupy chemicznej. Szczegółowe zalecenia dotyczące stosowania fungicydów są dostępne na stronach MRiRW oraz w programach ochrony roślin sadowniczych.

Produkty do zwalczania sprawcy szarej pleśni w uprawie truskawki

Nowe wymagania w krajach europejskich

Od kilku sezonów na półkach supermarketów m.in. w Hiszpanii, we Włoszech i we Francji można znaleźć truskawki i inne produkty z naklejką „zero residue”, co oznacza „bez pozostałości”. Trend ten co sezon rozszerza się na inne kraje Europy (i nie tylko), a to informacja dla producentów owoców, aby przygotowali się do nowego wyzwania, jakim jest uprawa nie tylko według zasad produkcji integrowanej, ale także by w owocach nie były obecne pozostałości środków ochrony roślin (maksymalnie 0,01 mg na kilogram produktu) stosowane w sezonie wegetacyjnym.

Czym różni się uprawa „zero residue” od „eko”?

Proces produkcji owoców i warzyw „zero residue” różni się od rolnictwa ekologicznego. Jest systemem pośrednim pomiędzy metodą ekologiczną a integrowaną. W przeciwieństwie do produkcji ekologicznej dopuszcza stosowanie środków ochrony roślin, nawozów mineralnych, produktów biologicznych do zwalczania chorób i szkodników, ale w kontrolowanych i małych ilościach. Proces produkcji pozwala także bez ograniczeń na stosowanie w procesie produkcji owoców i warzyw różnego rodzaju podłoży standardowo wykorzystywanych do produkcji pod osłonami (tunele, szklarnie, daszki).

*wykorzystano informacje zamieszczone w publikacji z 2022 r. „Biocontrol of strawberry gray mold caused by Botrytis cinerea with the termite associated Streptomyces sp. sdu1201 and actinomycin D”