Na malinie najczęściej występującym gatunkiem mszycy jest mszyca malinowa (Aphis idaei). Jest bardzo łatwa do rozpoznania, specyficzna dla upraw maliny w polu i pod osłonami. Owad dorosły – dzieworódka bezskrzydła ma długość 1,0-2,3 mm, jest jasnożółta do jasnozielonej, błyszcząca. Na tułowiu i odwłoku zawsze widoczne są guzki marginalne (warto wykorzystać w tym wypadku szkło powiększające, np. lupę). Syfony są cylindryczne i cienkie, jasne z ciemnym końcem lub całkowicie ciemne. Dzieworódki bezskrzydłe pojawiające się późnym latem – na odmianach owocujących jesienią, na pędach jednorocznych – są długości 0,8-0,9 mm, prawie bezbarwne. Mszyce są zwykle widoczne albo na zwiniętych liściach, a ukrytym koloniom często towarzyszą mrówki odżywiające się spadzią. Mszyce także często budują kolonie na pędach maliny, osłabiając w ten sposób roślinę.

Cykl rozwojowy mszycy malinowej

Mszyca malinowa to gatunek jednodomowy, czyli cały cykl rozwojowy szkodnik przechodzi na jednym żywicielu. Mszyca zimuje w postaci jaj złożonych przez samice zwykle w pobliżu pąków. Wczesną wiosną, nawet już pod koniec marca, wylęgają się larwy, z których wyrastają dorosłe, założycielki rodu. Te rodzą larwy dając początek kolejnym generacjom mszycy. Samice odznaczają się dużą płodnością. Larwy żerują w pobliżu dorosłej mszycy budując kolonie. Kolonie mszycy są chętnie odwiedzane przez mrówki, które żywią się rosą miodową. Wiosną populacja tej mszycy bywa bardziej liczna, natomiast latem płodność mszycy maleje i kolonie są mniej liczne. W okresie lata, przy temperaturze ponad 23°C, płodność mszycy spada. W ciągu sezonu może rozwinąć się kilka pokoleń mszycy.

Objawy żerowania i szkodliwość

Na zasiedlonych pędach widoczne są skręcone liście i niezdrewniałe wierzchołki pędów, a na nich kolonie mszycy. Mszyca żeruje na najmłodszych liściach na wierzchołkach pędów, a także w kwiatostanach i na pędach bocznych maliny. Zarówno dzieworódki, jak i larwy nakłuwają tkanki rośliny, wysysają sok z komórek i wraz ze śliną wprowadzają toksyny. Te powodują skręcanie się liści i pędów wierzchołkowych maliny. W wyniku żerowania mszyc pędy mają zahamowany wzrost, uszkodzone są kwiatostany oraz osłabione owocowanie.

Szkodliwość mszycy malinowej: wektor wirusów 

Mszyca malinowa występuje w Europie i w Azji, ale także już bardzo pospolicie w całej Polsce. Jest to bardzo groźna mszyca ze względu na przenoszenie wirusów wywołujących choroby malin. Wśród najbardziej powszechnych wirusów przenoszonych przez mszyce są:

– żółtaczka nerwów liści maliny: objawy to żółknięcie lub chloroza nerwów liści; porażone rośliny rosną słabiej, a liście są wyraźnie zniekształcone i niedorozwinięte;

– mozaika maliny: sprawcy to kompleks wirusów – wirusa cętkowanej plamistości i wirusa żółtaczki nerwów; objawy widoczne są na liściach w postaci żółtych i chlorotycznych plam, ostro odcinających się od zielonej, zdrowej części liścia, wzdłuż głównych nerwów liści, brzegi porażonych liści są zazwyczaj podwinięte, a wzrost roślin wyraźne zahamowany;

– żółta plamistość liści maliny: objawy widoczne są na liściach w postaci żółtych lub chlorotycznych plam różnej wielkości i kształtu, dochodzi do zahamowania wzrostu rośliny, wierzchołki łatwo wyłamują się i zasychają;

– chloroza nerwów liści maliny objawia się w postaci chlorotycznych nerwów i przyległych komórek, tworzących nieregularne żółte plamy, liście ulegają zniekształceniu, a wzrost całej rośliny jest zahamowany; największą zdolność przenoszenia mają larwy mszycy malinowej, a nie osobniki uskrzydlone.

Zapobieganie, zwalczanie

Na zagrożonych plantacjach, wkrótce po wylęgu larw z jaj zimujących, w początkowym okresie żerowania mszyc na liściach, należy je zwalczać, nawet jeśli nie są zbyt liczne. W zależności od potrzeby zabieg należy powtórzyć. W razie konieczności mszyce można zwalczać także po pełni kwitnienia malin, pamiętając o bezpieczeństwie pszczół i innych owadów zapylających. Malina jest bardzo chętnie oblatywana przez pszczoły.

Mszyce są zwykle ograniczane podczas zwalczania innych szkodników maliny, np. pryszczarka namalinka łodygowego, kwieciaka malinowca i kistnika malinowca. Zaleca się tylko dozwolone do ochrony maliny środki (stosować zgodnie z etykietą i/lub programem ochrony roślin na dany rok*), bezpieczne dla konsumenta, selektywne dla fauny pożytecznej. Stosować 500-750 l cieczy użytkowej na ha, najlepiej dodać zwilżacz.

W programie ochrony maliny na rok 2023 przed mszycami zostały ujęte środki z kilku grup chemicznych. Jeden z nich to Decis Mega 50 EW – zawiera deltametrynę – związek z grupy pyretroidów. Jest to przydatne narzędzie do walki nie tylko z mszycami, lecz także innymi szkodnikami maliny, jak Drosophila suzukii (muszka plamoskrzydła), pryszczarek namalinek łodygowy, przeziernik malinowiec. Dawka dla jednorazowego zastosowania to 0,25 l/ha. Pyretroidy to środki niebezpieczne dla pszczół, dlatego w celu ich ochrony, a także innych owadów zapylających nie powinno się pyretroidów stosować na rośliny uprawne w czasie kwitnienia, ani w miejscach, gdzie pszczoły mają pożytek (spadź). Warto też mieć na uwadze, że karencja w wypadku Decis Mega 50 EW na krzewach owocowych, w tym na malinie, wynosi 7 dni.

W okresie kwitnienia maliny (BBCH 11-69) można wykorzystać środki zawierające acetamipryd (Mospilan 20 SP i jego odpowiedniki) – związek z grupy pochodnych neonikotynoidów. Warto do cieczy użytkowej dodać zwilżacz, np. Slippa. Środki zawierające acetamipryd na szkodniki mają działanie kontaktowe i żołądkowe, a na roślinie działają wgłębnie i systemicznie. Zaletami acetamiprydu jest możliwość stosowania w szerokim zakresie temperatury (12-25°C, optymalnie 15-18°C) i szerokie spektrum zwalczanym szkodników. Zabieg powinno się wykonywać wieczorem (po oblocie zapylaczy), należy zachować karencję – 14 dni.

Ochrona chemiczna w okresie oblotu pszczół powinna być prowadzona z rozwagą (fot. D. Łabanowska-Bury)

W okresie owocowania – krótko przed lub pomiędzy zbiorami – można wykorzystać preparaty wspomagające ochronę, Wszystkie działają powierzchniowo, na owady mechanicznie i fizycznie. W ich przypadku nie ma zagrożenia pozostałościami substancji chemicznej w owocach. Zasadą jaka powinna towarzyszyć stosowaniu środków z tej grupy to zadbanie o dobre pokrycie roślin roztworem cieczy roboczej.

Produkty wspomagające ochronę wymienione w programie ochrony roślin na 2023 rok to takie jak np. Afik (zawiera naturalne polisacharydy), AgriTrap, SilTac EC (zawiera polimery silikonowe, które po połączeniu z wodą i naniesieniu na szkodniki, działają na nie fizycznie, unieruchamiając je i prowadząc do śmierci), K-PAK (preparat silikonowy o działaniu fizycznym) czy Emulpar ‘940 EC (zawiera olej rydzowy o działaniu mechanicznym na szkodniki, zatyka przetchlinki służące owadom do oddychania). Produkty naturalne zawierające polimery silikonowe czy olej rydzowy – zgodnie z zaleceniami producentów tych środków – nie wymagają zachowania karencji.

W uprawie maliny w polu i pod osłonami można także wykorzystać środek Fitter zawierający kwasy tłuszczowe. Na szkodniki, w tym na mszyce, działa kontaktowo poprzez uszkodzenie kutikuli następnie wnikając do ciała owada i powoduje zaburzenia w osmoregulacji wymianie gazowej. Maksymalna/zalecana dawka dla jednorazowego zastosowania to 10 l/ha (stężenie 1%). Karencja w przypadku produktu FItter to 1 dzień.

W ochronie przed szkodnikami o miękkim ciele, w tym mszyce, ale także inne jak przędziorki, skoczki można wykorzystać także dwa produkty o działaniu fungistatycznym i insektycydowym – Limocide i Pesticol – zawierające olejek pomarańczowy (6%). Produkty zaleca się stosować rano lub wieczorem, po oblocie pszczół i przy umiarkowanej temperaturze. Wykonywanie oprysku w czasie upałów może spowodować poparzenie roślin, podobnie jak w przypadku innych środków ochrony. Środki zawierające olejek pomarańczowy mają karencję 24 godziny.

Biologiczna ochrona w tunelach

Mszyce są redukowane przez owady drapieżne, np. biedronki. Dlatego należy zawsze wykorzystywać do ochrony chemiczne środki, które nie są szkodliwe dla fauny pożytecznej. Biedronki są obecne w uprawie przez dużą część sezonu i ich skuteczność w ograniczaniu szkodników roślin jest znacząca. Bardzo istotne jest, aby trafnie rozpoznać wszystkie stadia rozwojowe biedronki. Wielu plantatorów nadal ma problem z identyfikacją larw i poczwarek owada.

W tunelach i pod daszkami mszyce mogą być ograniczane poprzez wprowadzanie wrogów naturalnych mszyc – parazytoidów. Jednym z gatunków wykorzystywanych na dużą skalę zagranicą jest mszycarz – Aphidoletes colemani. Jest to niewielkich rozmiarów pasożytnicza błonkówka należąca do rodziny męczelkowatych (Braconidae). Owad ten rozwija się bardzo dobrze w warunkach uprawy maliny w tunelu, gdy temperatura wynosi ok 25°C. Cykl życiowy trwa 10-12 dni. Samica mszycarza składa jajo do ciała mszycy, zwykle formy larwalnej i cały cykl odbywa się w jej środku. Szkodnika, w którym rozwija się parazytoid łatwo rozpoznać po zmianie zabarwienia – staje się kremowy lub złoty. Są to tzw. mumie. Pojedyncza samica Aphidius może w ciągu życia złożyć ponad 300 jaj, głównie w ciągu pierwszego tygodnia dorosłości.

Parazytoidy Aphidoletes mają nietypową zdolność do wyszukiwania gospodarza, nawet jeśli populacja mszycy w uprawie nie jest wysoka. Najlepsze efekty przynosi wprowadzanie mszycarza jako środka prewencyjnego, przed zbudowaniem wysokiej populacji mszyc. Należy pamiętać o zasadzie, że prewencyjnie wprowadzać można mniejsze populacje –0,15-0,25 szt. mumii /m², podczas gdy przy wyższej liczebności mszyc należy zwiększyć ilość parazytoidów do 0,5-2 szt. mumii /m². Najlepiej rozsypać je bezpośrednio na liście maliny. Mszycarze A. colemani nie są aktywne w temperaturze poniżej 10°C i wykazują obniżoną aktywność w temperaturze powyżej 30°C.

*zalecenia są opisane ogólnie dla maliny, tylko w nielicznych przypadkach jest ściśle określone w etykiecie, że środek może być stosowany pod osłonami

Biological control of aphids – Aphidius colemani – Bing video